4 marca 2022 roku Rada UE podjęła historyczną decyzję wprowadzając po raz pierwszy szczególną procedurę ochronną wobec uchodźców – tzw. ochronę tymczasową. Na czym polega ochrona tymczasowa i kto oprócz obywateli Ukrainy będzie mógł z niej skorzystać?
Czym jest ochrona tymczasowa?
Ochrona tymczasowa to szczególny mechanizm, który przewiduje dyrektywa Rady 2001/55/WE z dnia 20 lipca 2001 r. w sprawie minimalnych standardów przyznawania tymczasowej ochrony na wypadek masowego napływu wysiedleńców oraz środków wspierających równowagę wysiłków między państwami członkowskimi związanych z przyjęciem takich osób wraz z jego następstwami.
Co ciekawe, przyjęte rozwiązanie do tej pory nie zostało zastosowane ani razu (nawet w przypadku uchodźców z Syrii czy z Afganistanu). Jednakże obecna sytuacja w Ukrainie spowodowana konfliktem zbrojnym doprowadziła do masowej ucieczki ludności na niespotykaną dotychczas skalę. Wobec tego, z dużym prawdopodobieństwem, Unia stanie w obliczu masowego napływu wysiedleńców z Ukrainy niezdolnych do powrotu z powodu rosyjskiej agresji wojskowej. Z tych przyczyn Komisja podjęła decyzję o zastosowaniu szczególnych metod ochrony i wsparcia uchodźców.
Na czym polega ochrona tymczasowa – podstawowe założenia
Na wstępie warto wyjaśnić co kryje się pod pojęciem „ochrona tymczasowa” i jakie są jej podstawowe założenia. Zgodnie z wyjaśnieniem zawartym w dyrektywie 2001/55/WE tymczasowa ochrona oznacza szczególnego rodzaju procedurę, inicjowaną w przypadku zagrożenia wystąpienia bądź rzeczywistego wystąpienia masowego napływu wysiedleńców z państw trzecich, którzy nie mogą powrócić do państwa pochodzenia. Jej celem jest przyznanie natychmiastowej tymczasowej ochrony takim osobom, w szczególności, gdy uzasadnione jest przypuszczenie, że system udzielania azylu nie będzie w stanie udźwignąć ciężaru takiego napływu bez negatywnych skutków dla działania tego systemu, ze szkodą dla zainteresowanych i innych osób poszukujących ochrony.
Ochrona tymczasowa – kto z niej skorzysta?
Decyzją ustawodawcy unijnego ochrona tymczasowa obejmie obywateli Ukrainy zamieszkujących w Ukrainie, wysiedlonych w dniu 24 lutego 2022 r. lub po tej dacie w wyniku inwazji wojskowej rosyjskich sił zbrojnych. Ochronę rozciąga się na obywateli państw trzecich, którzy przed tą datą korzystali w Ukrainie ze statusu uchodźcy lub równoważnej ochrony. Ponadto Komisja zwraca uwagę na potrzebę zachowywania jedności rodzin i unikania sytuacji, w której członkowie rodziny mają różne statusy. W konsekwencji tymczasową ochronę wprowadzono również dla członków rodzin ww. kategorii osób. Znajdą się oni pod ochroną o ile faktycznie zamieszkiwali w Ukrainie w czasie wystąpienia okoliczności prowadzących do masowego napływu wysiedleńców.
Za członków rodziny obywatela Ukrainy (lub osoby korzystającej na terenie Ukrainy z ochrony międzynarodowej) uznaje się w tym wypadku:
- małżonka,
- partnera, z którym osoba ta pozostaje w stałym związku (o ile prawo lub praktyka danego państwa członkowskiego traktuje pary niepozostające w związku małżeńskim w sposób porównywalny do par pozostających w związku małżeńskim),
- małoletnie i niepozostające w związku małżeńskim dzieci tej osoby lub dzieci jej małżonka, niezależnie od tego, czy urodziły się w związku małżeńskim, poza związkiem, czy są przysposobione,
- innych bliskich krewnych, którzy mieszkali razem jako jedna rodzina w czasie, kiedy wystąpiły okoliczności prowadzące do masowego napływu wysiedleńców, i którzy byli w tym czasie całkowicie lub częściowo na utrzymaniu osoby.
Kto jeszcze będzie mógł skorzystać z ochrony tymczasowej?
Zapisy decyzji pozwalają ponadto na stosowanie ochrony tymczasowej wobec innych osób, w tym bezpaństwowców i obywateli państw trzecich innych niż Ukraina, którzy legalnie przebywali w Ukrainie i którzy nie są w stanie bezpiecznych i trwałych warunkach powrócić w do kraju lub regionu pochodzenia. Zaznaczyć jednak należy, że nie każdy uchodźca z Ukrainy może skorzystać z omawianej procedury. Na mocy dyrektywy 2001/55/WE z możliwości powołania się na przepisy dotyczące ochrony tymczasowej wykluczono następujące kategorie osób:
- podejrzane o popełnienie: zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości, poważnego przestępstwa niemającego charakteru politycznego,
- prowadzące działania sprzeczne z zasadami i celami Narodów Zjednoczonych,
- stanowiące zagrożenie dla bezpieczeństwa w przyjmującym kraju UE.
Jaki uprawnienia przysługują osobom korzystającym z ochrony tymczasowej?
Osobom korzystającym z tymczasowej ochrony przysługują liczne uprawnienia. Należą do nich:
- podejmowanie pracy najemnej lub działalności na własny rachunek,
- korzystanie z możliwości edukacyjnych dla osób dorosłych, kształcenia zawodowego i praktycznego zdobywania umiejętności zawodowych,
- odpowiednie zakwaterowanie,
- pomoc społeczna i wsparcia finansowe oraz opieka medyczna,
- dzieci w wieku poniżej 18 lat będą mieć prawo dostępu do edukacji na takich samych warunkach, jakie mają obywatele przyjmującego kraju UE,
- w przypadku gdy poszczególni członkowie tej samej rodziny korzystają z tymczasowej ochrony w różnych krajach UE lub niektórzy członkowie rodziny nie znajdują się jeszcze w UE, muszą mieć zagwarantowane prawo do połączenia rodziny w tym samym kraju UE,
- złożenie wniosku o udzielenie azylu.
Jak długo potrwa okres ochronny?
Zgodnie z założeniami dyrektywy 2001/55/WE, tymczasowa ochrona przewidziana jest na rok czasu (może jednak zostać wydłużona do 2 lat).
Jak wynika z przepisów unijnych państwa członkowskie mogą wdrożyć omawianą decyzję wykonawczą Rady albo zapewnić odpowiednią ochronę przewidzianą w ich prawie krajowym.
Obecnie czekamy na przyjęcie zapowiedzianej przez rząd ustawy dotyczącej wsparcia uchodźców z Ukrainy. Wedle doniesień medialnych projekt jest dopracowywany i ma wpłynąć do Sejmu w przyszłym tygodniu. Aktualnie w Polsce obowiązują przepisy regulujące korzystanie przez obcokrajowców z ochrony czasowej. Mowa o ustawie z dnia 13 czerwca 2003 roku o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej (art. od 106). Jak się wydaje, obecnie procedowane przepisy stanowić będą uzupełnienie tych już istniejących. Oczywiście z uwzględnieniem szczególnej sytuacji, z jaką od ponad tygodnia mamy do czynienia.